Joods Cultureel Kwartier en Rijksmuseum tonen emotionele impact van roof Joods cultuurbezit in Nederland en strijd voor rechtsherstel

Acht verhalen

Aan de hand van (kunst)voorwerpen, foto's, persoonlijke documenten, film- en geluidsfragmenten en interviews met nazaten worden de acht verhalen tot leven gebracht. In het Nationaal Holocaust Museum staan vijf verhalen over de restitutie van kunst centraal (Fritz Mannheimer, Dési Goudstikker, familie Heppner-Krämer, Samuel Jessurun de Mesquita en Margarete Stern-Lippmann) en in het Joods Museum drie persoonlijke verhalen over de restitutie van Hebreeuwse boeken en Joodse rituele voorwerpen (Louis Hirschel, Louis Lamm en Leo Isaac Lessmann).

Spoorloos verdwenen

De succesvolle antiquariaat-boekhandelaar Louis Lamm (1871-1943) vluchtte in ’33 van Berlijn naar Amsterdam. Zijn zaak werd in 1941 door de Duitse Sicherheitsdienst gesloten, hijzelf werd eind ’43 gedeporteerd en vermoord. Het antiquariaat werd in datzelfde jaar leeggeroofd door de nazi’s. Een klein deel van de collectie van Lamm bevindt zich in Israël, van het grootste deel is de verblijfplaats onbekend. In het huis van Lamm waren 1000 Joodse rituele voorwerpen in kisten opgeslagen uit het bezit van Leo Isaac Lessmann (1891-1971). Deze had zijn collectie vanwege de toenemende dreiging in Duitsland naar Louis Lamm gestuurd en was zelf in ’39 naar Palestina gevlucht. Alle voorwerpen van Lessmann zijn in de oorlog spoorloos verdwenen. Lessmann ontving pas in 1966 een (te lage) financiële compensatie uit Duitsland voor zijn collectie. Hij zou nooit meer opnieuw een verzameling aanleggen.

Noodfondsen

Fritz Mannheimer (1890-1939) verwierf in de jaren ’30 een internationale kunstnijverheid-collectie van het allerhoogste niveau. Veel topstukken verwierf hij in de tweede helft van de jaren dertig van Joodse verzamelaars in Duitsland, die vanwege de nazivervolging hun collecties moesten verkopen. Wie tussen ’33 en ’39 Duitsland wilde verlaten, moest een torenhoge emigratiebelasting betalen. Mannheimer was tegelijkertijd zeer betrokken bij hun lot en zette noodfondsen op om de Duitse Joden te helpen. Een deel van zijn collectie werd in de oorlog naar Duitsland overgebracht om te worden opgenomen in het (nooit gerealiseerde) Führermuseum. Na de oorlog kwamen 1800 voorwerpen terecht in het Rijksmuseum waar zij behoren tot de top van de collectie kunstnijverheid.

Taaie bureaucratie

De tentoonstelling vertelt ook het verhaal van Dési Goudstikker-Halban (1912-1996). Haar man, kunsthandelaar Jacques Goudstikker, overleed in 1940 tijdens hun vlucht naar Engeland. Na de oorlog voerde zij een jarenlange strijd tegen de Nederlandse overheid om zijn kunstverzameling terug te krijgen. Goudstikkers bloeiende kunsthandel was tijdens de bezetting volledig onttakeld door de nazi’s. Dési Goudstikker kwam te staan tegenover een halsstarrige Nederlandse regering en de taaie, ambtelijke bureaucratie van verschillende organisaties waarmee zij te maken kreeg. Ondanks een jarenlang proces ging zij uiteindelijk moegestreden akkoord met een schikking.

Onderzoek

Sinds 2012 houden vijf onderzoekers van het Rijksmuseum zich bezig met onderzoek naar de herkomst van de collectie na 1933. De tentoonstelling komt deels tot stand naar aanleiding van dit onderzoek. Een groot deel van de kunstobjecten in de tentoonstelling is afkomstig uit de collectie van het Rijksmuseum en er zijn bruiklenen uit de Verenigde Staten. De tentoonstelling Beroofd gaf het JCK de gelegenheid nieuw onderzoek te doen naar de roof van judaïca, waarvan de resultaten te zien zijn in de verhalen in het Joods Museum. Deze voorwerpen komen voor een belangrijk deel uit Israël.

Podcast

De podcastserie De verdwenen collectie-Heppner is een zoektocht naar gerechtigheid. Deze vierdelige podcast-serie over Max Amichai Heppner (1933) en de collectie van zijn familie zal te horen zijn vanaf 31 mei en is gemaakt door Airborne Audio in samenwerking met Eelke Muller, senior onderzoeker Expertisecentrum Restitutie/NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.

Boek

Bij de tentoonstelling verschijnt het boek Beroofd. Persoonlijke verhalen over de roof en restitutie van Joods cultuurbezit. Uitgever: Rijksmuseum/Joods Cultureel Kwartier, € 27,50.
ISBN Nederlands 978-94-6208-853-5, ISBN Engels: 978-94-6208-858-0

Symposium

Op 9 en 10 september 2024 vindt in het auditorium van het Rijksmuseum het symposium van de Arbeitskreis Provenienzforschung e.V. (internationale beroepsvereniging herkomstonderzoek) plaats. Centraal staat de impact van onvrijwillig bezitsverlies en de veranderende betekenis van kunst, boeken en Joodse rituele voorwerpen na de roof. Het symposium Looted is een samenwerking tussen de Arbeitskreis en het Rijksmuseum, het Joods Cultureel Kwartier en Sotheby’s. https://www.rijksmuseum.nl/en/whats-on/lectures-symposiums/looted-symposium

• Deze tentoonstelling komt tot stand met steun van de VriendenLoterij, Stichting Collectieve Maror-Gelden Nederland en Stichting Vrienden van het Joods Cultureel Kwartier.
• Gefinancierd door de Europese Unie. De hier geuite ideeën en meningen komen echter uitsluitend voor rekening van de auteur(s) en geven niet noodzakelijkerwijs die van de Europese Unie weer. Noch de Europese Unie, noch het EACEA kan ervoor aansprakelijk worden gesteld.
• De publicatie Beroofd. Persoonlijke verhalen over de roof en restitutie van Joods cultuurbezit wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Makaria en Gregory Annenberg Weingarten (GRoW @ Annenberg).
• Het symposium Looted wordt mede mogelijk gemaakt door Arbeitskreis Provenienzforschung e.V. en Sotheby’s
• Beeld: Zelfportret van de belangrijke Nederlandse graficus en leermeester van M.C. Escher, Samuel Jessurun de Mesquita (1868-1944). Nadat hij was gedeporteerd, werden zijn huis en atelier door de Duitse bezetter geplunderd. Ook zijn verhaal zit in de tentoonstelling. Collectie Rijksmuseum.